Mərkəzi Bank (MB) 2024-cü ilin ikinci rübündə banklar tərəfindən kreditləşmə vəziyyətinə dair rəqəmləri açıqlayıb. Nəticələrə əsasən, kreditlərin verilməsində müəyyən sərtləşmə əlamətləri qeydə alınıb. Xüsusilə də ipoteka kreditləri üzrə standartlarda sərtləşmə müşahidə edilib. Sərtləşmə əsas etibarilə bankların öz daxili resursları hesabına verdiyi ipoteka kreditlərində nəzərə çarpmaqdadır. İpoteka kreditləri üzrə kredit standartlarına maliyyələşmə dəyəri, digər banklarla rəqabətlər, daşınmaz əmlak bazarındakı dalğalanmalar, bankların kapital və likvidlik mövqeyi ilə bağlı vəziyyət kredit şərtlərinin sərtləşməsində rol oynayan əsas faktorlar hesab edilir.

Bankların kredit şərtlərini çətinləşdirməsi 2024-cü ilin ötən dövründə ipoteka kreditlərinə tələbin azalmasına səbəb olub. Dövlət xətti ilə, yəni İpoteka və Kredit Zəmanəti Fondu hesabına verilən güzəştli ipotekanın  şərtlərində sərtləşmə olmasa da, fondun resursları üzrə verilən ipoteka kreditlərinin məbləğində azalma baş verib. Proqnozlara görə, qarşıdakı aylarda da ipoteka kreditlərinə, o cümlədən daxili ipoteka kreditlərinə tələb azalacaq.

Qeyd edək ki, ölkəmizdə ipoteka kreditlərinin ümumi illik həcmi təxminən 3,2 milyard manat təşkil edir. Bu məbləğ müəyyən qədər böyük olsa da, qaneedici hesab olunmur. Çünki ölkədə mənzil bazarının ehtiyaclarını nəzərə aldıqda ipotekalaşma ümumi tələbin 30-40 faizini belə ödəmir. İpoteka kreditlərinə tələbin azalması şərtlərin çətinliyi ilə yanaşı, ipoteka mexanizmindəki əlçatanlığın səmərəli olmaması ilə bağlıdır. Kreditlərin bütün sosial qruplara şamil olunmaması, yaş amili və digər məhdudiyyətlər kreditlərə çıxışın qarşısını alır. İpoteka götürənlərin sayının azalmasına bir səbəb də insanların istehlak xərclərinin artması müqabilində gəlirlərinin azalmasıdır. Bu amil daha çox rayonlarda nəzərə çarpır.

Qiymətləndirmələrə əsasən, ipoteka kreditlərinin 90 faizindən çoxu, yəni 3 milyard manatı Bakının payına düşür. Sumqayıt və Gəncə şəhərlərini çıxsaq, rayonlarda ipotekaya çıxış, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Belə ki, ipoteka kreditlərinin 5,2 faizi Sumqayıtın, 2,1 faizi Gəncənin payına düşür. Yerdə qalan 2,2 faiz nisbətində kreditlər respublikamızın digər rayonlarının payına düşür ki, bu da maliyyə məbləği baxımından 72,9 milyon manat deməkdir. Ölkə üzrə ümumilikdə 3,3 milyard manat həcmində ipoteka portfelinin cəmi 72 milyon manatının rayonlarda cəmləşməsi bölgələrdə ipoteka sisteminin zəif işləməsini göstərir.

İpoteka kreditlərinin əsas etibarilə paytaxtda cəmləşməsinin başlıca səbəblərindən biri burada maaşların məbləğinin daha yüksək olmasıdır. Bölgələrdə yaşayan insanların əməkhaqqısı ilə paytaxtda çalışanların əməkhaqqısı arasındakı fərqlə bağlıdır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2024-cü ilin aprel ayına qədər olan dövrdə Bakı şəhərində çalışan işçilərin orta aylıq nominal əməkhaqqısı təxminən 1243,7 manat təşkil edib. Paytaxtın rayonları arasında da maaş fərqləri mövcuddur və ən yüksək əməkhaqqı Pirallahı və Səbail rayonundadır, təxminən 2100-2250 manata bərabərdir. Sonrakı yerlərdə Qaradağ, Xəzər, Xətai, Nəsimi, Nizami, Nərimanov rayonlarıdır.

Bütün bunlar bir daha Fondun kredit coğrafiyasının paytaxtdan regionlara yönləndirilməsi və sosial kateqoriyaların durumu nəzərə alınmaqla, ipotekanın şərtlərinin regionlar üzrə yumşaldılması zərurətlərini də aktuallaşdırır. Qeyd edək ki, bölgələrdə yaşayan müxtəlif sosial kateqoriyaların ipotekaya əlçatanlığıının təmin edilməsi uzun müddətdir ki, müzakirə olunur. Bununla bağlı “İpoteka haqqında” qanuna yeni dəyişikliklər layihəsi də hazırlanıb və Milli Məclisə təqdim olunub. Dəyişikliklər əhalinin mənzilə olan tələbatını ödəmək, yaşayış şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə ipoteka kreditlərinə çıxışın asanlaşdırılmasını nəzərdə tutur və müxtəlif sosial kateqoriyaların kredit alması imkanlarının sadələşdirilməsi təklif olunur. Belə ki, digər sahələr üzrə çalışanların ipoteka götürməsi üçün şərtlərin yumşaldılması, həmçinin bölgələrdə yaşayanlara verilən ipoteka ilə paytaxtdakı ipoteka kreditləri arasında fərqin tətbiq edilməsi təkliflər sırasındadır. Eyni zamanda regionlarda yaşayan gənclərin mənzil təminatının yaxşılaşdırılması üçün dövlət vəsaiti hesabına güzəştli mənzillərin inşa edilməsi və onlara daha sərfəli kredit paketinin tətbiq olunması, eləcə də bəzi sosial qruplar üzrə ipoteka kreditlərinə çıxışın asanlaşdırılması üçün təkmilləşdirmələrin aparılması da təklif olunur.

İpoteka və Kredit Zəmanət Fondunun mövcud maliyyə portfeli imkan verir ki, bölgələrlə paytaxt arasında fərqli ipoteka şərtləri tətbiq olunsun. Bunun üçün beynəlxalq ipoteka bazarlarındakı vəziyyəti və təcrübənin öyrənilməsinə də zərurət vardır. Nəticədə bu təkliflərin öz həllini tapması bu kreditlərdən faydalana biləcək şəxslərin dairəsinin genişlənməsinə və yeni ipoteka məhsullarının tətbiqinə səbəb ola bilər. Bu baxımdan sözügedən qanun layihəsində nəzərdə tutulan təkliflərin qəbul olunması ipotekanın əsas tərəfdaşı olan vətəndaşların mənafeyinə xidmət etməklə, ümumi ipoteka siyasətinin yumşalmasına imkan verərdi. Həmçinin kreditlərdən faydalana biləcək şəxslərin dairəsinin genişləndirilməsi məqsədilə yeni ipoteka məhsullarının tətbiqi də nəzərə alınmalıdır.

Elbrus CƏFƏROV