Ölüm cəzası edam edildikdən sonra məhbusun həyatına son qoyan cəzadır. “Ölüm cəzası” anlayışı qanunlarımızda ölüm hökmünün sinonimi kimi tez-tez istifadə olunur. Edam sözü ərəb mənşəlidir və yoxluq mənasını verən “adam” sözündən götürülüb. Bu kontekstdə ölüm cəzası dağıdıcı bir cəzadır və məhv edən insan həyatıdır.Yaşamaq hüququ olmadan başqa hüquqlardan istifadə etmək imkanı olmadığı üçün bu hüquq insanın sahib olduğu ən mühüm hüquqdur. Bu səbəbdən ölüm cəzası; Yaşamaq hüququnu və bütün digər hüquqlardan istifadə imkanlarını aradan qaldırdığı üçün cinayətkara qarşı tətbiq oluna biləcək ən ağır sanksiya hesab olunur və buna görə də yüksək çəkindirici təsirə malik olduğuna inanılır.

Hər gün insanlar müxtəlif cinayətlərə görə - bəzən cinayət sayılmayan hərəkətlərə görə dövlət tərəfindən edam edilir və ölümə məhkum edilir. Bəzi ölkələrdə bu, narkotiklərlə əlaqəli cinayətlər üçün ola bilər, digərlərində isə terrorizmlə əlaqəli hərəkətlər və qətllər üçün qorunur. Törədilən hərəkətə görə cinayət məsuliyyətinə cəlb olunan əməllərdir və cinayətlərə görə ən ağır cəza ölüm hökmüdür. Tarix boyu geniş şəkildə tətbiq edilən ölüm cəzasına baxışlar cəmiyyətlərin inkişafı və tərəqqisi ilə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Əvvəllər bir çox cinayət əməllərinə görə ölüm hökmü çıxarıldığı halda, bu gün bir çox ölkələrdə, xüsusilə Avropa ölkələrində ölüm hökmü qanundan çıxarılıb.

Ölüm cəzasına səbəb olan cinayətlər

Bir çox ölkələr ölüm cəzası tətbiq edir; bu zaman keçdikcə dəyişdi, bəzi ölkələr bu təcrübədən imtina etdilər . ABŞ-ın 27 ştatı hələ də cinayətləri cəzalandırmaq üçün ölüm cəzasından istifadə edir. Ənənəvi olaraq ölüm cəzası ağır cinayət törədənlərə verilir. Kapital cinayəti termininin təsviri ştatdan ştata dəyişə bilər, lakin bəzi ştatlar hansı cinayətin ölümcül cinayət sayılması ilə bağlı oxşar baxışı bölüşürlər. ABŞ-da kapital cinayəti ölüm cəzasını tələb edən hər hansı cinayət

kimi təsvir edilir. Balleisen (2018)-ə görə, əksər hallarda, ağır cinayətlər cinayətlər arasında ciddi iqtisadi nəticələrə, qətlə və ya qətl, zorlama və ya quldurluq ətrafında xüsusi hallar olan cinayətlərdir. Virciniya ştatında quldurluq və ya terror aktı zamanı qəsdən, qəsdən və qəsdən adam öldürmə ağır cinayət hesab olunur.

Səudiyyə Ərəbistanı, Filippin, Somali, Sinqapur, Malayziya və Florida ştatı kimi bəzi ölkələrdə narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi edam cəzası ilə cəzalandırılır. Çin və Tayvan kimi ölkələr də dövlət vəsaitlərinin mənimsənilməsi və korrupsiya kimi iqtisadi cinayətləri cəzalandırmaq üçün ölüm cəzasını tətbiq edirlər. Zorlama da daxil olmaqla və bununla məhdudlaşmayan cinsi xarakterli cinayətlər də ölüm cəzası ilə cəzalandırılır. Cinsi cinayət törədənlərə, xüsusilə zorlama cinayətlərinə görə edam cəzası 1977-ci ildə, uşaq zorlamalarına görə isə 2008-ci ildə ləğv edilib.

Ölüm cəzasına  dini-əxlaq tərəfdən dəyərləndirmək olar: deyilir ki, insana həyatı bəxş edən Tanrıdır və sadəcə Tanrı onun həyatına təbii yolla son qoya bilər. Dövlət insana həyat bəxş etmədiyi üçün insanı həyatından məhrum edə bilməz. Əgər şəxs cəmiyyət üçün təhlükəlidirsə, onu təcrid etmək mümkündür.

İslam Dinində ölüm cəzası

İslam cinayət hüququnun əsas mənbələri Quran, Sünnə və İslam cinayət hüquqşünaslarının fiqhidir. İslam hüququnda cəzanın məqsədini cinayətin yayılmasının qarşısını almaq və cinayətkarı intizam və islah etmək kimi ümumiləşdirmək olar. İslam cinayət hüququ ölüm hökmünə qarşı olmayan hüquq sistemlərindən biridir. Bununla belə, ölüm cəzası verilə bilən cinayətlər obyektiv əsaslara əsaslanır. Sonrakı mənbələrlə genişləndirilsə də, Quranda yalnız qisas və yol kəsmə üçün ölüm hökmləri tənzimlənir.

Ölüm cəzasının ləğvini şərtləndirən digər amil hüquqidir: hər bir sistemdə həmişə məhkəmə səhvi ola bilər. Nəzəri olaraq mümkündür ki, zəruri müdafiə halında kimisə öldürmüş şəxs bunu sübuta yetirə bilməsin və ölüm cəzasına məhkum olunsun. Ya da bir nəfər şərlənib ölüm cəzasına məhkum edilə bilər, lakin həqiqəti sonradan öyərənsəniz belə bu vəziyyəti düzəldmək mümkün olmayacaqdır.

Azərbaycanda edam tarixi

Azərbaycanda ölüm hökmü 1998-ci il fevralın 10-da ləğv edilib. O vaxta qədər ölüm hökmünə məhkum edilmiş, lakin cəzaları icra olunmamış 128 nəfərə həyatları bağışlanıb. Buna qədər Azərbaycanda yalnız ağır, xüsusilə ağır cinayətlərdə məhkum olunan şəxslərə ölüm hökmü elan edilib. Sabiq müdafiə naziri Rəhim Qazıyev, baş naziri Surət Hüseynov, sabiq kənd təsərrüfatı naziri Müzamil Abdullayev, keçmiş Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsinin Qazax bölməsinin komandiri Elçin Əmiraslanov, özünü qondarma "Talış-Muğan Respublikası"nın rəhbəri elan etmiş Ələkrəm Hümbətov barəsində məhkəmənin qərarı ilə ölüm hökmü çıxarılsa da, sonradan onların cəzaları dəyişdirilib.

Azərbaycanda ölüm hökmü Bayıl həbsxanasında, indi "ölüm kamerası" adlanan otaqda yerinə yetirilib. Cəza yalnız bir üsulla – güllələnmə ilə icra olunub. Vaxtı ilə həbsxanada çalışmış insanların sözlərinə görə, ölüm cəzası almış məhkumlar "ölüm kamerası"na gözübağlı gətirilirmiş. Burada məhkumun əziyyətsiz ölməsi üçün ürəyinə bir atəş açılırmış.

Bayıl həbsxanasında çalışan şəxslərin dediklərinə görə, uzun illər burada erməni millətindən olan şəxslər  cəlladlıq edib. Erməni cəlladlar məhkumları xüsusi amansızlıq və əzabla öldürürmüşlər. Ötən əsrin 30–50-ci illərində Bayıl həbsxanasında başqa bir edam növü – suda boğma da tətbiq edilib

Ulu Öndər Heydər Əliyev 1998-ci il yanvarın 22-də ölüm hökmünün ləğv olunması haqqında təşəbbüslə çıxış etmişdir. O, cinayət-hüquq siyasətini hərtərəfli təhlil edərək, ədalət, azadlıq, humanizm, tolerantlıq kimi dəyərləri rəhbər tutaraq Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə müraciət etdi və 25 il öncə, 1998-ci il fevralın 10-da Azərbaycan Parlamenti Ulu Öndərin təşəbbüsünü dəstəkləyən qərar qəbul etdi. Bununla da Azərbaycan Şərqdə ölüm hökmü cəzasını ləğv edən ilk ölkə kimi tarixə düşdü.

Nəticə olaraq, Ölüm cəzası yaşamaq hüququnu aradan qaldırdığı üçün ən mübahisəli cəzalardan biridir. Ölüm hökmünü müdafiə edənlər bu cəzanın çəkindiriciliyini vurğulasalar da, buna qarşı çıxanlar intiqamın primitivliyini, həyatın müqəddəsliyini vurğulayırlar. Ölüm cəzası ən qəddar, qeyri-insani və ləyaqəti alçaldan cəzadır. Kimin təqsirləndirilməsindən, cinayətin xarakteri və ya şəraitindən, təqsir və ya təqsirsizlikdən və ya icra üsulundan asılı olmayaraq ölüm hökmünün əleyhinədir.

Ölüm cəzası öz məqsədinə xidmət etsə də, onun ədalətliliyi hələ də sual altındadır. Ölüm hökmünün qanuniliyinin, etikasının və mənəvi əsaslarının əhəmiyyəti bir çox insanlar, qanunvericilər, hüquq mütəxəssisləri və geniş ictimaiyyət tərəfindən sülh yolu ilə həll edilmədən müzakirə edilmişdir. Maraqlı tərəflərin hansı cinayətin ölümcül cinayət olduğunu aydınlaşdırmasına ehtiyac var. Cinayətin ölüm cəzasını nəzərdə tutduğu barışıq zəmininin qənaətbəxş şəkildə təmin edilməsi bütövlükdə cinayət ədliyyə sistemi üçün də çox vacibdir. Ədliyyə sistemi ölüm cəzasının uğur və uğursuzluqlarını yenidən qiymətləndirməli və ümidvarıq ki, ölüm cəzasının əleyhdarları və tərəfdarları üçün məqbul olan ölüm cəzası cinayətlərinin cəzalandırılması üçün daha yaxşı variant hazırlamalıdır.

Maral Şahverdili

Bakı Dövlət Universiteti Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi